Działalność Oddziału Gdańskiego
Polskiego Towarzystwa Fizycznego w latach 1947- 2004
Na podstawie artykułu Anny Urbanowicz i Stanisława Zachary, POSTĘPY FIZYKI 55(5) 2004
Początki
Oddział Gdański PTF powstał w 1947 r. Polskie Towarzystwo Fizyczne liczyło sobie już wówczas ponad 27 lat. W tym czasie młoda - licząca zaledwie dwa lata - Politechnika Gdańska (PG) zatrudniała pod wodzą dwóch wspaniałych ludzi, profesorów Arkadiusza Piekary i Ignacego Adamczewskiego, w I i II Katedrze Fizyki kilkunastu ludzi fascynujących się fizyką. To właśnie Piekara i Adamczewski założyli Oddział Gdański PTF. Pierwsze wybory Zarządu Oddziału odbyły się 5 listopada 1947 r., W jego skład weszli: Arkadiusz Piekara (przewodniczący), Ignacy Adamczewski (wiceprzewodniczący), Eugeniusz Juszkiewicz (sekretarz), Zygmunt Burzyński (skarbnik) i Stefania Stipal (przewodnicząca sekcji dydaktycznej). Pierwszymi członkami Oddziału Gdańskiego PTF oprócz ww. osób z Zarządu byli: Helena Rejment, Bogdan Radziński, Stanisław Własiuk, Zbigniew Ogrzewalski, Zbigniew Piwakowski, Janusz Kryczkowski, Jerzy Gintel, Zdzisław Szymanowski, Feliks Wiśniewski, Edmund Adelman, Jerzy Zarzecki i Józef Terlecki. Byli to pracownicy PG, a także innych uczelni Trójmiasta: Akademii Medycznej i Wyższej Szkoły Pedagogicznej (WSP). W następnych latach zwiększała się liczba fizyków pracujących w wyższych uczelniach, rosła też liczba członków PTF. Najwięcej było ich z PG i WSP, toteż w tych uczelniach rozwijała się działalność Oddziału. Liczebność członków przedstawiała się następująco: na początku było 16 członków założycieli, w roku 1954 było 34, w 1965 - 81, 1977 - 137, 1985 - 114. Obecnie Oddział liczy 122 członków zatrudnionych głównie na dwóch uczelniach - Politechnice Gdańskiej i Uniwersytecie Gdańskim utworzonym w 1970 r. z połączenia WSP i Wyższej Szkoły Ekonomicznej. Skład Zarządu w kadencji 2002-04 był następujący: przewodniczący - Eugeniusz Czuchaj, wiceprzewodniczący - Jarosław Rybicki, sekretarz - Stanisław Zachara, skarbnik - Jacek Paczkowski, członkowie - Bogumiła Strzelecka, Janusz Sułocki i Józef Terlecki.
Działalność popularnonaukowa
Od 1947 r. nowo utworzony Oddział Gdański PTF początkowo organizował co roku w Auditorium Maximum PG specjalne cykle odczytów popularnych, wygłaszane w soboty o godz. 19.00 w okresie przed świętami wielkanocnymi. Wykłady te były adresowane do szerokiego grona trójmiejskiej publiczności. Ze względu na ogromną frekwencję (do 650 słuchaczy) powtarzane były dwu- lub trzykrotnie. Ilustrowano je pokazami i demonstracjami zjawisk fizycznych. Do wygłaszania referatów zapraszano wybitnych ówczesnych fizyków polskich. Ogłoszenia o wykładach ukazywały się w lokalnych gazetach. Pierwszy cykl, zorganizowany w 1950 r., nosił tytuł "Triumfy fizyki w technice i przemyśle". Od połowy lutego do połowy marca 1951 r. wygłoszono cykl wykładów pt. "Elementarne cząsteczki materii". Wykładowcami byli profesorowie: Piekara - "Elektrony", Leonard Sosnowski - "Fotony", Marian Mięsowicz - "Mezony", Andrzej Sołtan -"Nukleony", Leopold Infeld - "Teoria cząstek elementarnych", Adamczewski - "Elektrony w zastosowaniu technicznym". W dalszych latach przedstawiono cykle: "Zjawisko rezonansu w przyrodzie", "Fale w przyrodzie" oraz "Technika fizyki jądrowej". W 1955 r. cykl "Od odkrycia radu do budowy reaktora atomowego" był dodatkowo ilustrowany filmem z wybuchu bomby atomowej na Atolu Bikini. Od połowy maja do połowy września 1955 r. w Domu Kultury w gdańskim Nowym Porcie wystawiano model reaktora jądrowego i elektrowni jądrowej. W 1956 r. cykl wykładów poświęcony był pamięci Alberta Einsteina. Niestety, zmniejszała się liczba słuchaczy. Pod koniec lat 50 ubiegłego wieku cykle przekształciły się w wykłady dla nauczycieli oraz uczniów szkół średnich, które odbywają się do chwili obecnej, ciesząc się dużym zainteresowaniem, przy czym odbywają się raz w miesiącu, nadal w soboty, od października do maja, w Auditorium Maximum PG. W tym samym okresie odbywają się podobne wykłady na UG, w piątki, a PTF jest ich współorganizatorem obok Instytutu Fizyki Doświadczalnej oraz Instytutu Fizyki Teoretycznej i Astrofizyki. Sekcja Fizyki Gdańskiego Młodzieżowego Towarzystwa Przyjaciół Nauki w latach 80 zorganizowała wykłady połączone z zajęciami laboratoryjnymi dla uzdolnionej młodzieży szkół średnich. Spotkania problemowe, które prowadził dr inż. Krystyn Kozłowski, umożliwiały pogłębianie wiedzy fizycznej i ułatwiały przygotowanie się do egzaminów wstępnych na studia. Jednym z głównych zadań PTF w końcu lat 90. XX w. i na początku wieku XXI była popularyzacja i opieka nad młodzieżą szkół podstawowych i średnich. Ponad 90 spotkań zarówno na PG, jak i UG, wzbogaconych pomysłowymi pokazami ilustrującymi omawiane zagadnienia, wzbudzało zainteresowanie dużej liczby słuchaczy. Przeciętna frekwencja wynosiła ok. 150 osób. Działalność Oddziału nie sprowadzała się jedynie do popularyzowania fizyki. Oprócz wspomnianych wyżej wykładów popularnych odbywały się wykłady naukowe. Do ich wygłaszania byli zapraszani tacy wybitni fizycy polscy, jak Szczeniowski, Pieńkowski. Infeld, Weyssenhoff, Sołtan, Sosnowski, Mięsowicz, Rubinowicz, Jabłoński, Hrynkiewicz, Janik i in. Rocznie organizowano od kilku do kilkunastu wykładów. W latach 70 zainteresowanie tymi wykładami zmalało z uwagi na prowadzenie seminariów naukowych w poszczególnych zakładach naukowych uczelni Trójmiasta; w zamian organizowano tematyczne lub okolicznościowe konferencje. W początkowej fazie działalności Oddziału z inicjatywy prof. Piekary prowadzona była "Poradnia i pracownia dla racjonalizatorów i wynalazców" (rys.), która funkcjonowała przez pierwsze dziesięciolecie. Porad udzielano bezpłatnie, a współpracowały tzw. dwójki - jeden racjonalizator i jeden fizyk, pod ogólnym kierunkiem profesora. Oprócz tego w ramach poradni można było korzystać z przyrządów pomiarowych, obrabiarek i narzędzi mechanicznych, a także z biblioteki.
Karta informacyjna (plakat) Oddziału Gdańskiego PTF
W Oddziale dynamicznie działała sekcja dydaktyczna. Jej prekursorami byli: Stefania Stipal, Henryk Zabul, Teofila Moskalowa, Jadwiga Bromirska, Eugeniusz Juszkiewicz, Kazimierz Badziąg i Władysław Wcisło. W ramach sekcji prowadzono kursy przygotowawcze z fizyki i matematyki do egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie, organizowano odczyty i pokazy zjawisk fizycznych dla uczniów szkół średnich, wygłaszano referaty dla nauczycieli, przeglądano filmy kursu fizyki realizowane przez prof. Johna W. White'a z USA (w jęz. angielskim) oraz polskie filmy popularne, organizowano audycje radiowe (Adamczewski i Andrzej Januszajtis) i Telewizyjny Kurs Przygotowawczy (1967). Oddział Gdański wraz z WSP zorganizował w 1968 r. Ogólnopolską Konferencję Dydaktyki Fizyki. Gdy w roku 1965 Zarząd Główny PTF wprowadził nagrody dla wyróżniających się nauczycieli, taką nagrodę otrzymała w tym właśnie roku Stefania Stipal. Podobną nagrodę przyznano Joannie Pontus i Krystynie Węglarskiej w 1984 r.
Konferencje i sympozja
Oddział Gdański PTF, chcąc ułatwić popularyzację najnowszych osiągnięć wiedzy, od lat 70. organizował międzynarodowe sympozja naukowe skupiające wybitnych przedstawicieli zarówno polskiej, jak i światowej fizyki. W dniach 9-11 października 1975 r. w Gdańsku odbyło się Międzynarodowe Sympozjum Akustyki i Spektroskopii, zorganizowane przez Oddział PTF oraz Gdańskie Towarzystwo Naukowe (GTN) z okazji otwarcia nowego gmachu Instytutu Fizyki UG. Uczestniczyło w nim ok. 200 fizyków z różnych ośrodków naukowych w Polsce oraz 14 fizyków z innych krajów europejskich. Na obradach wybitni światowi akustycy i spektroskopiści wygłosili 17 referatów. Konferencja "Fizyka dla Przemysłu" (20-22 września 1984 r.), podobnie jak trzy powojenne konferencje w Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie, została zorganizowana w celu przedyskutowania wyników współpracy fizyków z przemysłem. Miała ona zaznajomić przedstawicieli przemysłu z praktycznymi zastosowaniami metod fizycznych, pomóc w nawiązaniu współpracy fizyków pracujących w przemyśle z instytucjami naukowymi. Komitetowi organizacyjnemu konferencji przewodniczył prof. Olgierd Gzowski. Lata osiemdziesiąte przyczyniły się również do podjęcia w kręgu naukowców ożywionych dyskusji związanych z energetyką jądrową w Polsce. Awaria w Czarnobylu stała się impulsem do dyskusji zagadnień ekologicznych dotyczących rozwoju energetyki jądrowej i bezpieczeństwa funkcjonowania elektrowni w naszym kraju. Z inicjatywy przewodniczącego Oddziału Jerzego Grzywacza na przełomie maja i czerwca 1988 r. na UG zorganizowano cykl odczytów "Energia jądrowa a ekologia". Wykłady popularne, na których średnia frekwencja wynosiła 120 osób, wygłosili: prof. Józef Terlecki (AM, Gdańsk) - "Uwalnianie substancji radioaktywnych do otoczenia w czasie pracy reaktora jądrowego", dr Jerzy Jaśkowski (AM, Gdańsk) - "Skutki radiobiologiczne awarii w Czarnobylu", prof. Tadeusz Rudnicki (AM, Poznań) - "Promieniowanie jonizujące w środowisku człowieka (aspekty biologiczne)" i prof. Włodzimierz Bojarski (IPPT PAN, Warszawa) - "Czy elektrownie jądrowe są dla kraju niezbędne?". Cykl odczytów popularnonaukowych zakończył się dyskusją panelową "Żarnowiec a Trójmiasto", której przewodniczył prof. Terlecki. Uczestniczyli w niej również przedstawiciele budowniczych elektrowni jądrowej w Żarnowcu, której budowę wstrzymano, oraz przedstawiciele Gdańskiego Klubu Ekologicznego. W siedzibie GTN w 1989 r. zorganizowano przy współudziale PTF, kilku stowarzyszeń społecznych oraz przedstawicieli instytucji naukowych sześć sesji naukowych poświęconych ochronie środowiska człowieka. W licznych wygłoszonych referatach i komunikatach omawiano najnowsze wyniki badań dotyczące zagrożenia środowiska naturalnego oraz kulturowego w Polsce. W ostatnim dziesięcioleciu XX w., chcąc zaprezentować fizykę w Gdańsku oraz dorobek działalności fizyków, zorganizowano z inicjatywy prof. Leona Murawskiego cykl odczytów "Fizyka w Gdańsku". Odbywały się one w ostatni czwartek każdego miesiąca w gmachu głównym PG. Odczyty zainaugurował wygłoszony w dniu 29 ' stycznia 1998 r. wykład doc. Januszajtisa "Z przeszłości gdańskiej fizyki". Osiągnięcia naukowe gdańskich fizyków zostały przedstawione też w innych referatach.
Olimpiady fizyczne
Sięgając początków działalności Oddziału, przypomnijmy, że w 1951 r. została zorganizowana przez prof. Adamczewskiego i dr Januszajtisa I Olimpiada Fizyczna dla młodzieży szkół średnich z całego Wybrzeża. Obecnie w Oddziale Gdańskim PTF nadal prężnie działa istniejący przeszło 50 lat Komitet Okręgowy OF przeprowadzający zawody wśród młodzieży szkolnej. Jego przewodniczącymi byli: prof. Adamczewski, prof. Szmytkowski, dr Władysław Tomaszewicz, dr inż. Krystyn Kozłowski, dr inż. Bogumiła Strzelecka, a obecnie jest prof. Wojciech Sadowski. Wyróżnionymi i laureatami z Gdańska dotychczasowych Olimpiad byli: 1) Stanisław Tatur - wyróżniony w VI OF (rok szkolny 1956/57), 2) Joachim Domsta -laureat IX OF (1959/60), 3) Michał Kiełkowski - laureat XXXI OF (1981/82), 4) Konrad Banaszek - laureat XXXIX i XLI OF (1989/90 i 1991/92), 5) Krzysztof Giaro - laureat XL OF (1990/91). Jubileusze Oddział Gdański PTF obchodził jubileusze poświęcone rocznicom urodzin i pracy naukowej fizyków. Z okazji 50-lecia pracy naukowej oraz 75-lecia urodzin prof. Ignacego Adamczewskiego 17 grudnia 1982 r. zorganizowano uroczyste posiedzenie Rady Naukowej IF PG. Prof. Adamczewski otrzymał od rektora PG prof. Jerzego Doerfera Jubileuszowy Medal Politechniki Gdańskiej. Podczas uroczystej sesji naukowej 13 stycznia 1983 r. na UG Jubilatowi wręczono Medal 10-lecia UG i Medal 60-lecia Wyższej Szkoły Morskiej. Wygłoszono przemówienia okolicznościowe i referaty naukowe. Pieśnią "Gaude Mater Polonia" zadedykowaną Profesorowi uświetnił wspaniałą uroczystość Chór UG. 90-lecie urodzin prof. Adamczewskiego obchodzono 21 marca 1997 r. podczas uroczystego seminarium. 26 stycznia 1984 r. Oddział zorganizował uroczyste sympozjum z okazji 60-lecia urodzin prof. Czesława Bojarskiego. Działalność naukową oraz dorobek Jubilata przedstawił prof. Kawski. Uroczystość zakończył referat dr Jerzego Dudkiewicza dotyczący zagadnień migracji energii w układach luminezujących. Jubileuszowa sesja poświęcona 40-leciu pracy naukowej doc. dr Kazimierza Badziąga w dziedzinie dydaktyki fizyki odbyła się 21 listopada 1986 r. W uroczystości wzięło udział ok. 100 zaproszonych gości, między innymi uczniowie Jubilata z całej Polski. Z okazji 40-lecia pracy naukowej, a w przeddzień 65 rocznicy urodzin prof. Alfonsa Kawskiego, 10 stycznia 1992 r. Oddział zorganizował na UG przy współudziale III Oddziału GTN oraz Instytutów Fizyki Doświadczalnej i Teoretycznej UG uroczyste seminarium okolicznościowe. Rektor UG prof. Zbigniew Grzonka wręczył Jubilatowi Medal Uniwersytetu Gdańskiego za działalność naukowo-dydaktyczną. Referat prof. Bojarskiego "Czterdzieści lat luminescencji w Gdańsku" przybliżył postać oraz dorobek naukowy twórcy "gdańskiej szkoły luminescencji". 15 lutego 1994 r. w IFD UG odbyło się jubileuszowe sympozjum 65-lecia urodzin prof. Antoniego Śliwińskiego. Sylwetkę Jubilata, założyciela Środowiskowego Laboratorium Akustyki i Spektroskopii UG, oraz dorobek naukowy scharakteryzował prof. Jerzy Ranachowski z Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN (Warszawa). Prorektor UG prof. Jan Burnewicz oraz prof. Eugeniusz Kozaczka (w imieniu Komendanta Akademii Marynarki Wojennej) wręczyli Jubilatowi uczelniane medale pamiątkowe. Z okazji jubileuszu 70-lecia urodzin prof. Józefa Terleckiego Oddział zorganizował 7 lutego 1995 r. w IFD UG konferencję naukowo-szkoleniowa "Aplikacyjne aspekty biologiczno-medyczne wybranych metod fizycznych", w której uczestniczyli współpracownicy, uczniowie oraz przyjaciele Jubilata. Przebieg pracy naukowej Jubilata przybliżył gościom rektor Akademii Medycznej w Gdańsku, prof. Zdzisław Wajda.
Zjazdy Fizyków Polskich
Oddział Gdański PTF w czasie 57 lat swojego istnienia i działalności zorganizował trzy Zjazdy Fizyków Polskich: XVII (1961), XXVIII (1984) oraz XXXVII (2003). XVII Zjazd Fizyków Polskich, zorganizowany przez OG PTF, odbył się na terenie Politechniki Gdańskiej w dniach 17-21 września 1961 r. Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego był prof. Adamczewski. W Zjeździe wzięło udział ponad 500 uczestników. Spośród zgłoszonych 337 referatów wygłoszono ponad 250 przedstawiających osiągnięcia fizyki polskiej. Uczestnicy wysłuchali 9 referatów ogólnych oraz wiele referatów specjalistycznych w 9 sekcjach naukowych. W dniach 17-20 września 1984 r. na terenie IF UG odbył się XXVIII Zjazd Fizyków Polskich zorganizowany przez Oddział Gdański PTF przy współudziale Uniwersytetu Gdańskiego. W Zjeździe wzięło udział ponad 500 uczestników. Prof. Jan Fiutak, przewodniczący Komitetu Organizacyjnego, dokonał uroczystego otwarcia Zjazdu i przekazał przewodnictwo prezesowi Zarządu Głównego PTF prof. Tadeuszowi Skalińskiemu. Podczas inauguracji wręczono nagrody PTF; Medale Smoluchowskiego otrzymali Adriano Gozzini (za 1981 r.) i Władysław Opęchowski (za 1982 r.). Prof. Opęchowski na wykładzie inauguracyjnym omówił zastosowania teorii grup. Uczestnicy Zjazdu wysłuchali w salach budynku Instytutów Matematyki i Fizyki UG 16 wykładów. Spośród zgłoszonych 254 komunikatów wygłoszono 26, pozostałe ukazały się w postaci plakatów towarzyszących sekcjom naukowym. W dniach 15-18 września 2003 r. na terenie UG (ostatni dzień - na PG) odbył się XXXVII Zjazd Fizyków Polskich. Uczestniczyło w nim 430 osób. Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego był prof. Eugeniusz Czuchaj. Wygłoszono 21 referatów plenarnych, 40 referatów w sekcjach oraz przedstawiono 83 prace w formie plakatów.
fot. Pamiątkowe zdjęcie uczestników XXVII Zjazdu Fizyków Polskich (1984)
Zakończenie
Oddział Gdański PTF w ciągu 57 lat stworzył "żywy obraz" historii. Powołany do życia w 1947 r., nadal rozwija się dzięki ludziom, którzy w obliczu szarości i obojętności dnia codziennego pragną rozpowszechniać zdobytą wiedzę, przekazywać fizykę przyszłym pokoleniom. Przedstawione dzieje Oddziału ukazują czynne uczestnictwo gdańskich fizyków w życiu Towarzystwa oraz wkład ich dorobku naukowego zarówno w polską, jak i światową fizykę. Mijają lata, a Auditorium Maximum PG nadal gości podczas sobotnich odczytów nowe pokolenia młodzieży szkolnej. Świadczy to o dużym zainteresowaniu tych młodych ludzi fizyką Świat, w którym żyjemy, nieustannie się zmienia. Ludzie już dziś przyzwyczaili się do ogromnego wpływu mediów na ich życie, w tym rozpowszechnionego, jakże popularnego internetu. Jest on oknem na świat pozwalającym na szybki dostęp do informacji oraz ich przekazywanie. Niestety, przyczynia się to także do stopniowego osłabienia tradycyjnych form życia środowiska naukowego, jakie daje PTF. Działające od wieków towarzystwa naukowe rozbudzają w ludziach chęć poznawania wiedzy. Nie zapominajmy, że Polskie Towarzystwo Fizyczne to przede wszystkim ludzie, którzy powinni na wspólnych spotkaniach dzielic się zdobytymi informacjami, przproadzonymi badaniami i dokonanymi odkryciami. Pogłębiajamy wiedze i szukajmy nowych, nie znanych jeszcze dziedzin fizyki, aby przekazywać zdobycze nauki przyszłym pokoleniom na zjazdach i konferencjach.